PODSUMOWANIE

Koty towarzyszą człowiekowi od wielu tysięcy lat. Były czczone jako bóstwa i tępione jako wcielenie zła.  Ale czy dzisiaj, kiedy dostęp do informacji jest tak łatwy, wiemy czego potrzebuje kot? Skąd biorą się zaburzenia zachowania tak powszechne u kocich pacjentów?
Człowiek silnie wiążąc się emocjonalne ze zwierzęciem czasem zapomina, że to zupełnie inny gatunek. A każdy gatunek ma swoje potrzeby wykształcone w drodze ewolucji i głęboko zakorzenione w psychice.  Psy lubią węszyć, a koty drapać – to naturalne zachowania wpisane w etogram gatunku, a ich niezaspokojenie jest źródłem frustracji i stresu, z którymi nasi domowi ulubieńcy radzą sobie jak mogą.  Znaczenie moczem, niszczenie sprzętów domowych, uporczywe wokalizacje spędzają sen z powiek niejednemu opiekunowi. Tymczasem wystarczy poznać bliżej zwierzę, z którym przyszło nam dzielić dom i nagle okazuje się ze rozwiązanie pewnych problemów wcale nie jest takie trudne… 

Kocie lenistwo – szczyt marzeń?

Kot, który stale przebywa w domu jest całkowicie uzależniony od człowieka, który decyduje co i kiedy kot będzie jadł, gdzie spał, czym się bawił i kogo spotykał. W dobrej wierze często fundujemy kotu idealne wakacje i błogi spokój – dostatek jedzenia, na które nie trzeba polować, wygodne legowisko do wygrzewania się na kaloryferze czy w promieniach słońca padających przez szyby, wyglądanie przez okno, cisza spokój i wolność od trudów bronienia terytorium przez innymi kotami… A to wszystko w nowocześnie urządzonych przestronnych wnętrzach niemal pozbawionych mebli i wszelkich zbędnych gadżetów… Sielanka? Być może tak – ale dla człowieka po męczącym roku wytężonej pracy i stresu, i to przez najwyżej dwa tygodnie, bo potem wkrada się nuda. Zwłaszcza jeśli nie można nigdzie wyjść i nie ma z kim pogadać, brak radia, telewizji i książek, a jedyną rozrywką są przechodnie za oknem.
Dla kota takie życie to niestety złota klatka – więzienie pełne frustracji wynikającej pozbawienia realizacji podstawowych potrzeb gatunkowych.  A to przecież niezwykle sprawny drapieżnik, w naturze patrolujący wielkie terytorium i rozwijający skomplikowane relacje społeczne. Badania prowadzone nad szeroko pojętym dobrostanem zwierząt wskazują również na silny związek pomiędzy samopoczuciem i poziomem stresu a stanem zdrowia i w efekcie długością życia.

Matriarchat i wolni strzelcy

W efekcie zagęszczania osad ludzkich i powstawania nowych obszarów bogatych w zasoby pożywienia zmieniły się również wielkości kocich terytoriów. Generalnie im więcej pokarmu, tym więcej kotów może przebywać na danym terenie.  I tak w terenach niezamieszkanych 1 km2 zajmuje około 5 kotów, na terenach rolniczych liczba ta wzrasta nawet do 50, a w mieście może wynosić wielokrotnie więcej! W takiej sytuacji terytoria poszczególnych kotów najczęściej pokrywają się.
Wbrew temu, co powszechnie sądzi się o kotach są one w pewnym stopniu zwierzętami społecznymi. Umiejętności socjalne kotów rozwinęły w drodze przystosowania do życia w coraz większym zagęszczeniu.
Struktura społeczna kolonii kotów bywa bardzo złożona i może liczyć nawet ponad 50 osobników. Dorosłe samice przez około 80% życia tworzą stabilne matriarchaty (od 2 do 20 rodzin: samic z młodymi) wspólnie wychowując młode i broniąc zasobów. Bywa, że towarzyszy im młody samiec pełniący rolę strażnika. 
Dorosłe samce często żyją samotnie lub tworzą zhierarchizowane grupy braterskie. 
Jeśli chodzi o typ i częstotliwość kontaktów socjalnych to są one uzależnione od wielkości kolonii. Wewnątrz grupy na interakcje w 60% składa się wzajemna pielęgnacja, 30% wzajemne znakowanie, około 10% to zachowania agresywne. Częściej agresja u kotów przyjmuje formy zawoalowane niż otwarte, przez co jest trudna do zaobserwowania. Bywa, że jedynym objawem agresji w formie biernej i przewlekłej staje się pogarszający stan psychiczny prześladowanego osobnika. 
Niektóre koty tworzą luźne grupy niespokrewnionych ze sobą osobników, najczęściej wokół dużych zasobów pokarmowych.  Koty mogą się też tworzyć pary, niezależnie od płci, które spędzają razem czas, śpią i pielęgnują się wzajemnie.
Koty w grupie na ogół nie tworzą hierarchii liniowej, lecz wiele zindywidualizowanych zależności pomiędzy poszczególnymi osobnikami. Przy dostępie do zasobów (posiłek, legowisko) obowiązuje zasada „kto pierwszy, ten lepszy”, więc najwięcej przywilejów zyskują koty najbardziej aktywne i żywiołowe. 
Koty osobniczo silnie różnią się potrzebą i zdolnością do tworzenia więzi. Te żyjące samotnie unikają bezpośredniej konfrontacji, posługują się komunikacją zapachową i wizualną (znakowanie pazurami). Polują samotnie. Niekiedy samotne koty spotykają się licznie na jakimś terenie, gdzie potrafią przez długi czas siedzieć w pewnej odległości i obserwować się: dla nich oznacza to intensywna integrację społeczną! A zatem niesłusznie posądzamy o brak relacji z opiekunem lub innym osobnikiem kota, który tylko siedzi w oddaleniu i przygląda się.

Kocie sprawy – etogram gatunku

Etogram jest szczegółowym katalogiem wszystkich wzorców zachowań danego gatunku, łącznie z zakresem wydawanych dźwięków (za „Słownik terminów biologicznych”, PWN). Znajomość etogramu ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia dobrostanu zwierzęcia danego gatunku i umożliwienia mu prezentacji naturalnych zachowań.
Kot jest zwierzęciem samowystarczalnym, co oznacza, że samodzielnie kontroluje i wykorzystuje zasoby dostępne w środowisku. Bardzo ważną u kotów rolę odgrywają zachowania łowieckie, pielęgnacyjne oraz związane z terytorium (patrolowanie, znakowanie, zdobywanie). Koty ustalają stały dobowy rozkład wykonywanych czynności oraz ścisły podział obszaru na pola terytorialne wykonywanych czynności (odpoczynek, jedzenie). Stąd środowisko kota powinno być na tyle urozmaicone, aby dostarczać stymulacji, ale ta tyle stabilne by zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa.

Drapieżnik w domu

Bazując na wiedzy o zachowaniach kotów w naturze można oszacować potrzeby kota przebywającego wyłącznie w domu oraz zapewnić mu możliwość ich realizacji. 

Przestrzeń

Trzeba pamiętać, że kot porusza się w trzech wymiarach, zatem możliwość wspinania się i przebywania na wysoko umiejscowionych obiektach (półki, szafy) jest bardzo ważna. Pozwala to kotu obserwację otoczenia z bezpiecznego miejsca. Koty preferują dobry widok z miejsca, gdzie same nie są widoczne. Taka ostrożność bierze się stąd, że koty mogły na wolności padać ofiarą większych drapieżników.
Idealnym miejscem dla kota są pomieszczenia z różnymi zakamarkami i wieloma sprzętami. Nowoczesne minimalistyczne wnętrza sprawiają, że koty nie czują się bezpiecznie. Nie chodzi oczywiście o zmianę upodobań dotyczących architektury, ale o umiejętne wkomponowanie w surowe wnętrza kilku udogodnień dla kotów.

Drapanie i wspinanie się

Bardzo ważnym elementem dobrostanu kota jest umożliwienie realizacji potrzeb związanych z drapaniem. Czynność ta ma wiele znaczeń, m.in. pielęgnacyjne (skracanie i ostrzenie pazurów), terytorialne (informacja chemiczna, wzrokowa i słuchowa), relaksacyjne (rozładowanie napięcia, stresu i frustracji). Kot powinien mieć do dyspozycji kilka drapaków – w miejscu odpoczynku, przy ciągach komunikacyjnych (kotów i ludzi) czy w miejscach ewentualnego doświadczania stresu i frustracji.
Dobry drapak powinien być wykonany z miękkiego drewna (kot pozostawia widoczne znaki) lub prążkowanego materiału, najlepiej by drapanie powodowało również dźwięk. Może być ustawiony pionowo lub poziomo i musi być dostosowany do wielkości kota (przekraczać długość jego ciała w pozycji na tylnych łapach). 
Kolejnym ważnym dla kota zachowaniem jest wspinanie się. Pień do wspinania przygotowany dla kota nie powinien mieć gęsto rozmieszczonych półek, ponieważ utrudnia kotu wchodzenie. Najlepsze są pnie bez półek, lekko odchylone od pionu, o wysokości do 150 cm.

Odpoczynek i obserwacja

Do odpoczynku kot potrzebuje miejsca w dobrym punkcie obserwacyjnym, na ziemi lub podwyższeniu, koniecznie bezpiecznie osłoniętego z trzech stron. W razie potrzeby kot będzie tam mógł się schować, zwłaszcza, gdy w domu jest więcej zwierząt.
Montaż półek dla kotów i platform, dostępność różnych typów podłoża, zapewnienie schronień, na których i w których kot może siedzieć, a nawet zwykłe kartonowe pudła mogą dostarczyć kotu potrzebnych bodźców.  
Dobrze, jeśli kot ma kontakt zapachami i dźwiękami zewnątrz (doskonałym rozwiązaniem jest ogrodzony wybieg, a przynajmniej zabezpieczony siatką balkon lub okno). 

Karmienie i pojenie

Realizacja potrzeb związanych z polowaniem i eksploracją środowiska jest zdecydowanie utrudniona w przypadku kotów niewychodzących, ale można zastosować kilka sprawdzonych rozwiązań. Substytutem polowania, które jest oczywiście niezwykle energochłonną i czasochłonną czynnością jest specjalne karmienie. Otóż zamiast miski kocie jedzenie można pochować w zakamarkach domu lub użyć innych utrudnień jak pakowanie w papier („rozrywanie zdobyczy”) czy wrzucenie krokietów suchej karmy do plastikowej butelki (kot musi nią manipulować, aby wydostać jedzenie). Dobrym pomysłem jest wrzucenie kilku krokietów do miski z wodą, aby kot je sobie wyłowił. Takie rozwiązania należy oczywiście wprowadzać stopniowo, powoli zwiększając utrudnienia.

W przypadku podawania wody pamiętajmy, że koty preferują picie w innym miejscu niż jedzą, wolą też wodę odstaną – stąd ich zamiłowanie do opróżniania akwariów.  Można przygotować takie kocie akwarium – bez ryb i chemikaliów, natomiast wyposażone w kilka roślin wodnych (uwaga na gatunki toksyczne). Pewna grupa kotów lubi pić bezpośrednio ze strumienia (kran w umywalce lub specjalna fontanna dla kotów).

Kuweta

Na koniec temat niemal najważniejszy: kuweta. Wiele problemów związanych z oddawaniem kału i moczu jest związanych kuwetą – jej kształtem, umieszczeniem czy typem żwirku.  Podstawowa zasada brzmi, że kuwet powinno być kilka (jedna na 50 m2, na każdym piętrze domu), a przynajmniej o jedną więcej niż kotów.  Uwaga, jeśli kuwety stoją obok siebie koty traktują je jak jedną! Kuweta powinna być duża (najlepiej równa dwom długościom ciała kota), a wokół niej musi być wystarczająco dużo miejsca, aby kot mógł swobodnie wejść i obrócić się. Koty mają różne preferencje odnośnie żwirku – najchętniej wybierają podłoże drobnoziarniste, gładkie i czyste, o grubości około 5 cm.
Kuwety muszą być oddalone od miejsca, gdzie podawane jest jedzenie i woda (wspomniane wcześniej pola terytorialne).
Opisane powyżej rozwiązania są tylko zasygnalizowaniem potrzeb kota i dotyczą środowiska. Nie zapominajmy, że nawet najlepiej urządzony dom dla kota jest niczym bez troskliwego opiekuna, który poświęca kotu czas i chętnie z nim się bawi. Jak opisano na początku społeczne relacje wśród kotów są skomplikowane, ale panujący wśród ludzi mit, że kot może sam siedzieć całe godziny w domu jest przyczyną frustracji wielu kotów należących do zapracowanych ludzi. Jeśli nie ma nas przez wiele godzin w domu pomyślmy o towarzystwie dla naszego kota – najlepiej, jeśli będzie to drugi kot. A po powrocie wynagródźmy ich długie oczekiwanie zabawą.

Piśmiennictwo

Broom, D.M. 2006, Zachowanie i dobrostan w relacji do patologii, Applied Animal Behaviour Science 97: 73-83, 
Iracka, J. 2011, Życie społeczne kotów, materiały szkoleniowe PAN, Psychologia zwierząt 
COAPE, 2009 - materiały szkoleniowe kursu dyplomowego "Advanced Diploma in the Practical Aspects of Companion Animal 
Behaviour And Training"
Dehasse, J. 2005, Tout sur psychologie du chat, Wyd. Odile Jacob, Paryż
Neville, P, 1990, Cat Behaviour Explained, wyd. Parragon BooK Service
Domestic-Cat-Ethogram-Structure-Final2.doc, http://catbehaviour.blogs.lincoln.ac.uk/.../Domestic-Cat dostęp 7.09.20
http://www.learnaboutcats.co.uk/chapters/7-measuring-behaviour/a-How-to-measure-behaviour/3-developing-an-ethogram.html dostęp 7.09.20

Adnotacja

Tekst został przygotowany przez zespół ekspertów POLKARMA w składzie:
Autor: Mgr inż. Anna Maria Ziembińska (Royal Canin Polska)
Konsultacje merytoryczne:
Dr n. wet Sybilla Berwid-Wójtowicz (Nestle Polska) 
Dr n. wet. Małgorzata Głowacka (Mars Polska)
Dr. Jacek Wilczak (SGGW)